Pierwotny projekt parku autorstwa W.Kronenberga odbiegający od obecnego wyglądu parku

Powierzchnia: 49,04 ha

Rok założenia: 1895

Projektant: Walery Kronenberg

Park Pałacowy (mapa interatkywna)

Białowieża posiada dwa parki. Większym i bardziej znanym jest Park Pałacowy, mniejszym i mniej znanym - Park Dyrekcyjny. Oba parki zaprojektował znany polski planista Walery Kronenberg (1859-1934).

  Projekt Parku Pałacowego powstał w 1890 roku. Do jego realizacji przystąpiono dopiero pięć lat później, gdy już na wzgórzu wznosił się pałac, wybudowany na życzenie cara Aleksandra III. Wcześniej stał w tym miejscu dwór myśliwski Augusta III, rozbudowany za Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1812 roku został on rozgrabiony przez wojska austriackie, a w 1831 roku rozebrany. W czerwcu 1831 roku na wzgórzu zrobiono stanowisko dla 6 dział, do walki z powstańcami. Na potrzeby zakładanego parku parafia prawosławna przekazała w 1894 roku część swych gruntów (1,31 ha).

  W odległych czasach teren parku porastał naturalny las, którego pozostałością jest grupa starych dębów na wzgórzu. W późniejszym czasie na terenie zajmowanym przez północną część parku założono pola uprawne. Część południową zajmowała podmokła, porośnięta krzakami dolina rzeki Narewka.

  Park powstał w stylu krajobrazowym, nazywanym też często angielskim. Jego cechą charakterystyczną są swobodne założenia kompozycyjne, z wysunięciem na plan pierwszy wątku roślinnego.

  Świerkowe nasadzenia wykonywano zimą. Dojrzałe drzewa przewożono ze sztucznym oblodzeniem ziemi przy korzeniach (tzw. lodowy gorset) i wstawiano je do uprzednio wykopanych dołów. Modrzewie były sprowadzane z Rosji jako kilkuletnie sadzonki w koszach z ziemią. Nasadzenia modrzewiowe były uzupełniane w latach 1948-1954. Sadzonki modrzewia polskiego pochodziły z nasion z Gór Świętokrzyskich, a europejskiego – z nasion zebranych ze starych modrzewi w parku białowieskim. Sadzonki były hodowane w szkółce parkowej.

  Park ma kształt zbliżony do wydłużonego prostokąta, którego dłuższa oś biegnie w kierunku południowo-północnym. Od południa graniczy z zabudowaniami Zastawy, od wschodu – z zabudowaniami Stoczka, od zachodu i północy z polami uprawnymi. Wejście na teren parku od strony Stoczka posiada drewnianą bramę, wystawioną w latach 30-tych. Podobna brama w latach 80-tych wybudowana została od strony północnej. Wzdłuż granicy zachodniej parku biegnie droga prowadząca do wjazdu na teren parku od strony zachodniej a dalej w kierunku puszczy i rezerwatu ścisłego. Po stronie południowej znajduje się parking, od którego prowadzą ścieżki piesze wzdłuż rzeki bądź to w kierunku ul. Parkowej, bądź do mostku drewnianego przez rzekę i dalej drogą po grobli między dwoma stawami – do parku pałacowego.

Rozległa przestrzeń widokowa - w oddali widoczna ściana rezerwatu ścisłego

  W południowej części parku, w dolinie Narewki, założono dwa stawy z wysepkami (o łącznej powierzchni około 5,7 ha). Wybieraną ziemię wożono na piaszczyste i kamieniste wzgórze, by użyźnić teren pod kwietniki, zakładane wokół pałacu. W latach 70-tych, ze względu na silne zamulenie stawów, główny nurt rzeki skierowano do nowego koryta, omijającego stawy. W 1975 roku wybudowano pierwszy, a w 1978 roku – drugi mostek nad rzeką i stawami, umożliwiający turystom przejście początkowo z przystanku PKP, a następnie z parkingu do parku. W 1978 roku położono także nawierzchnię asfaltową na grobli. Dawny, solidny most carski w tym miejscu został zniszczony przez Niemców w czasie I wojny światowej.

   Park Pałacowy jest częścią składową Białowieskiego Parku Narodowego. Z dniem 1 czerwca 2003 roku został włączony do Obwodu Ochronnego Sierchanowo.

   Park znajduje się na liście zabytków województwa pod numerem rejestru 351. Wpisany został na nią w dniu 28 lutego 1975 roku przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku.

Różnorodny drzewostan bedący wizytówką Parku Pałacowego

  Pierwotnie park zajmował powierzchnię 50,11 hektarów. Obecnie, według opisu taksacyjnego Planu Ochrony Ekosystemów Leśnych BPN (na lata 2001-2020), zajmuje powierzchnię 49,04 ha. W 1960 roku część parku (1,18 ha) przekazana została Zakładowi Badania Ssaków PAN, który wybudował na niej budynki mieszkalne i pracownie.

  W 1957 roku Amelia Kawecka stwierdziła występowanie na terenie Parku Pałacowego 98 gatunków i odmian drzew i krzewów. Inwentaryzacja przeprowadzona w 2000 roku przez Wojciecha Adamowskiego wykazała w parku 110 gatunków, zaś weryfikacja tej listy przeprowadzona w 2004 roku przez Andrzeja Keczyńskiego podniosła liczbę do 124 gatunków. Są to gatunki w znacznej części rodzime, a mniej więcej jedna trzecia z nich stanowi naturalny element flory Puszczy Białowieskiej.

  Na polanach widzimy zarówno pojedyncze egzemplarze drzew, jak też ich grupki, które malowniczo prezentują się na tle zwartych zadrzewień i wyznaczają jednocześnie kierunki widokowe. Większość zadrzewień ma charakter zbliżony do naturalnego lasu. Spotyka się w nich takie gatunki, jak: świerk pospolity, brzoza brodawkowata, grab zwyczajny, lipa drobnolistna, jarzębina, klon zwyczajny i dąb szypułkowy. W runie występują: zawilce – gajowy i żółty, złoć żółta, gajowiec żółty, gwiazdnica wielkokwiatowa, ziarnopłon wiosenny i wiele innych.

  Wśród drzew i krzewów obcego pochodzenia występują m.in. orzesznik siedmiolistkowy, skrzydłoorzech kaukaski, świdośliwa jajowata, brzoza Younga, brzoza strzępolistna, dąb błotny, dąb czerwony, daglezja zielona, choina kanadyjska, lipa krymska, sosna czarna, sosna wejmutka.

Jedna z osi widokowych Parku Pałacowego

  Dość ostry klimat Białowieży przyczynił się do wyginięcia z upływem lat wielu obcych gatunków drzew i krzewów. Szczególnie duże szkody powstały w czasie zim 1962/1963 i 1986/1987. Także wichry powaliły wiele rodzimych gatunków. Np. w wyniku wichury w marcu 1946 roku zostało wywalonych 50 drzew, a wichura z marca 1983 roku zniszczyła 40 drzew. Dużo szkód w drzewostanie parku poczyniła także wichura z końca lipca 2003 roku.

   Ubytki w drzewostanie próbuje się uzupełniać nowymi nasadzeniami. Np. w latach 1981-1983 w parku wysadzono około 1500 sadzonek świerka.

  Cennym elementem krajobrazu parku są zbiorowiska łąkowe, wypełniające przestrzenie miedzy kępami drzew i krzewów, na których spotyka się m.in. szałwię łąkową, dzwonek rozpierzchły, świerzbnicę polną, farbownik barwierski, mniszek lekarski, kozibród wschodni, brodawnik zwyczajny. Łąki te każdego roku są koszone. Pozyskuje się z nich około 30 ton siana, przeznaczonego na karmę dla żubrów.

  Na obrzeżach stawów spotykamy trzcinę pospolitą, mozgę trzcinowatą, tatarak zwyczajny, pałkę szerokolistną, turzyce i inne rośliny bagienne. Na wodach zaś – rzęsę drobną, grzybień biały i grążel żółty. W parku występują też takie gatunki, jak: bluszcz pospolity, barwinek pospolity, konwalia majowa, pierwiosnek wyniosły, pierwiosnek lekarski, marzanka wonna oraz kosaciec syberyjski, wawrzynek wilczełyko, kalina koralowa, kosodrzewina.

Dąbrowa rosnąca w sąsiedztwie Muzeum Przyrodniczego

  Są tutaj również stanowiska purchawicy olbrzymiej – ciekawego grzyba, osiągającego bardzo duże rozmiary. Jedno ze stanowisk, odkryte w drugiej połowie lat 60-tych, znajduje się nad stawem zachodnim.

   Z ssaków w parku występują m.in. jeż wschodni, kret, piżmak, ryjówka aksamitna, rzęsorek rzeczek, szczur wędrowny, mysz domowa. W okresie zimy zachodzą do parku jelenie, sarny, dziki, lisy, a zdarza się, że i żubry. Na przełomie lat 80-tych i 90-tych na odcinku rzeki przepływającej przez park próbowały osiedlić się bobry. Z ptaków – spotkać tu można bociana białego (w latach 40-tych gnieździło się tutaj 12 par, w 1960 roku już tylko 6 par, a obecnie - jedna), sierpówkę, jaskółkę oknówkę, wróbla domowego i wróbla mazurka, dzięcioła średniego i czarnego, sowę uszatą, puszczyka, kruka, drozda śpiewaka, droździka, rudzika, trzciniaka, derkacza, łabędzia niemego i kaczki krzyżówki.

  Płazy w parku reprezentowane są przez rzekotki drzewne, żaby – wodną, jeziorkową i trawną oraz ropuchy szare. Z gadów występują jaszczurki, żmije zygzakowate i zaskrońce. Bogaty też jest świat owadów.

  Na terenie Parku Pałacowego znajduje się szereg ciekawych budynków. Większość z nich została zbudowana w okresie wznoszenia pałacu.

  Najstarszym budynkiem, zarówno w parku, jak też i okolicy, jest położony nad stawem dworek, wybudowany w 1845 roku na potrzeby namiestnika tzw. Północno-Zachodniego Kraju. W swej historii wykorzystywany był on pawilon myśliwski, szpital polowy, kasyno, obecnie mieści się tutaj Ośrodek Edukacji Przyrodniczej BPN im. Jana Jerzego Karpińskiego.

Dąb o największym obwodzie pnia - 610cm w Parku Pałacowym

  W środkowej części Parku zwracają uwagę budynki towarzyszące nieistniejącemu już pałacowi carskiemu, który spłonął w 1944 roku, a jego ruiny rozebrano na początku lat 60-tych. Są to: Dom Marszałkowski, w którym mieszkali marszałkowie dworu carskiego, dalej - Dom Szoferów, Dom Łaźnia, Dom Zarządu i położony nieco na uboczu – Dom Myśliwski, nazywany wcześniej Domem Świckim (Dom Świcki spłonął w 1962 roku i na jego miejscu wzniesiono budynek o zupełnie innej architekturze).

  W pobliżu Domu Marszałkowskiego znajdował się budynek przedwojennego Inspektoratu Łowiectwa, który spłonął w 1940 roku. Mieściła się tutaj także drewniana wozownia, w której Niemcy w czasie I wojny światowej urządzili kino. Kino funkcjonowało w tym budynku także w okresie międzywojennym (do 1934 roku). Później budynek został zaadaptowany na potrzeby puszczańskiego muzeum przyrodniczego. Muzeum funkcjonowało w nim do 1970 roku, po czym zostało przeniesione do nowo wybudowanego budynku na miejscu pałacu carskiego. Stary budynek muzeum został rozebrany w latach 1978-1979.

  Na miejscu dawnego pałacu w latach 1964-1970 wybudowano kompleks, mieszczący hotel z restauracją oraz Muzeum Przyrodniczo-Leśne BPN. W latach 1999-2001 kompleks ten poddano gruntownej przebudowie i modernizacji. Dzisiaj mieszczą się w nim: siedziba dyrekcji Białowieskiego Parku Narodowego, restauracja i pokoje gościnne BPN, sala konferencyjna oraz Muzeum BPN. Pod koniec 2003 roku przed kompleksem została ułożona kostka brukowa.

  W 1974 roku nieopodal bramy wjazdowej do parku od strony wschodniej wybudowano nieduży drewniany budynek na potrzeby sklepu „Cepelii”. Później mieścił się w nim sklep z pamiątkami PTTK, a obecnie Punkt Informacji Turystycznej BPN.

   W 1975 roku w południowej części parku GS „SCh” w Białowieży wybudowała drewniany budynek baru „Wejmutka”. Następnie mieściło się w nim prywatne biuro turystyczne „Teresa”. W budynku swoją siedzibę umiejscowiło też Północnopodlaskie (obecnie – Polskie) Towarzystwo Ochrony Ptaków. W latach 2000-2004 w budynku funkcjonował pub prowadzony przez Olimpię Pabian.

Dom myśliwski  - Park Pałacowy

   Warto też wspomnieć, że w latach 20-tych czyniono przymiarki do wybudowania na terenie Parku Pałacowego kościoła rzymskokatolickiego, ale ostatecznie od tego zamiaru odstąpiono.

   Na terenie parku od 1926 roku znajduje się stacja meteorologiczna, która została przeniesiona tutaj z Parku Dyrekcyjnego. Początkowo była to stacja II rzędu, a od 1938 roku stacja III rzędu.

   Na terenie parku można spotkać także inne ciekawe obiekty, jak np. ustawiony na grobli pomiędzy stawami obelisk upamiętniający polowanie Augusta III Sasa w 1752 roku, czy głaz – pomnik przyrody w północno-wschodniej części parku, na którym niegdyś widniał wyryty rok 1747 (obecnie napis ten jest zatarty).

   Park Pałacowy posiada wodociąg lokalny, którego początki sięgają 1896 roku. W następnych okresach wodociąg ulegał rozbudowie. Do 1927 roku pobieranie wody odbywało się ze stawów. Woda ulegała biologicznemu oczyszczeniu poprzez filtry biologiczne zlokalizowane w budynku elektrowni. W roku 1927 wywiercono studnię głębinową. W kolejnych latach linia wodociągowa była rozbudowywana, obejmując wszystkie budynki położone na terenie parku.

   W październiku 1975 roku na terenie parku ukończono budowę oczyszczalni ścieków. Okazała się ona jednak niedostatecznie sprawna (zbyt mała wydajność w stosunku do ilości ścieków). Sytuację ściekową parku rozwiązało dopiero podłączenie w 2001 roku do komunalnej kanalizacji sanitarnej.

   W grudniu 1996 roku w Parku Pałacowym uruchomiono nową kotłownię olejową, obsługującą wszystkie budynki znajdujące się na tym terenie. Trzy stare kotłownie emitowały do atmosfery znaczne ilości zanieczyszczeń. Nowa kotłownia zredukowała emisję dwutlenku siarki o 80%, a tlenku węgla i pyłu o 95%.

   W jesieni 1982 roku w południowej części parku oddano do użytku nową sieć oświetleniową. W części środkowej instalację oświetlenia alejek przeprowadzono dopiero w 1987 roku.

    W 1982 roku, przy alei prowadzącej do bramy przy poczcie wybudowany został szalet publiczny, który jednak nie zdał egzaminu (funkcjonował zaledwie przez kilka lat) i w 2007 roku został rozebrany.

Dom Jegierski i Brama wzjadowa do Parku Pałacowego

   Budynki na terenie Parku Pałacowego, posiadają następującą numerację: Ośrodek Edukacji Przyrodniczej – Nr 1, Dom Łaźnia – Nr 2, Dom Szoferów – Nr 3, Dom Stajnia – Nr 4, Dom Marszałkowski – Nr 5, Brama Pałacowa – Nr 6, Budynek mieszkalny przy Domu Myśliwskim – Nr 7, Dom Myśliwski – Nr 8, Dom Zarządu – Nr 9, Dom Turysty PTTK (zamknięty w 2007 roku) – Nr 10, Dyrekcja BPN + Muzeum – Nr 11, Punkt Informacji Turystycznej – Nr 12.

   Po II wojnie światowej dla Parku Pałacowego kilkakrotnie opracowywano plany zagospodarowania bądź rewaloryzacji. W 1957 roku Amelia Kawecka opracowała ogólne wytyczne odnośnie nowych obsadzeń i prac konserwacyjnych.

  W latach 1960-1961 prace nad inwentaryzacją dendrologiczną oraz planem zagospodarowania Parku przeprowadził inż. Ludwik Lawin z Katedry Urządzania i Konserwacji Terenów Zielonych Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Plan przewidywał m.in. stworzenie z południowej części parku terenów rozrywkowych, które miały być swego rodzaju buforem odciągającym część turystów z terenu rezerwatu ścisłego.

Budynek Muzeum Przyrodniczo-Leśnego z górującą nad nim wieżą widokową

W 1979 roku projekt zagospodarowania przestrzennego parku został opracował zespół zieleni wrocławskich Pracowni Konserwacji Zabytków pod kierunkiem mgr inż. Janusza Szymańskiego. Projekt techniczny poprzedzony był wykonaniem inwentaryzacji zieleni oraz projektem koncepcyjnym zagospodarowania. Projekt m.in. dzielił obszar parku na kilka sektorów funkcjonalnych: 1) sektor wejściowy, 2) sektor muzealno-hotelowy, 3) sektor administracyjno-gospodarczy BPN, 4) sektor parku dendrologicznego.

  W 1982 roku mgr Marta Jankowska z Pracowni Dokumentacji Naukowo-Historycznej (PP Pracownie Konserwacji Zabytków – Oddział w Białymstoku) opracowała studium historyczno-przestrzenne „Myśliwskiego zespołu pałacowo-parkowego w Białowieży (woj. białostockie)”.

   W 2005 roku projekt koncepcyjny rewaloryzacji Parku Pałacowego wykonała Ewa Moroz-Keczyńska.

  W 2008 roku mgr Iwona Wildner-Nurek z Pracowni Kształtowania Polityki Konserwatorskiej Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie opracowała dla parku plan konserwacji zieleni wysokiej.

   Pod koniec lat 90-tych, zgodnie z zaleceniem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, na terenie Parku Pałacowego przeprowadzono prace nad przywróceniem pierwotnych założeń kompozycyjnych. Odtworzono między innymi dawne osie widokowe, przesłonięte przez drzewa obsiewające się w sposób naturalny, a także posadzone w latach 50-tych kępy modrzewi. W ramach tych prac rozrzedzono kępę modrzewi zasłaniającą od frontu budynek Ośrodka Edukacji Przyrodniczej.

Staw zachodni w okresie letnim

  W 2003 roku w parku wytyczono dwie ścieżki edukacyjne: dydaktyczno-kulturową (autor Ewa Moroz-Keczyńska) i dendrologiczną (autor Monika Kurzawa).

   Park Pałacowy jest ciekawym obiektem dla naukowców, którzy przeprowadzają w nim różnorakie badania. Np. badania mikologiczne na tym terenie prowadzili – G. N. Dorogin (w 1910 r.), Roman Pachlewski (w l. 1958-1961); entomologiczne – Zbigniew Schnaider i Zbigniew Sierpiński (w l. 1953-1954), Zofia Michalska (w l. 1967-1971); archeologiczne – zespół pod kierunkiem Dariusza Krasnodębskiego (w l. 2004-2005).

  Teren parku, z licznymi obiektami zabytkowymi, wykorzystywany jest sporadycznie do realizacji w nim scen do filmów fabularnych. Np. w marcu 1975 roku operator Jacek Korcelli zrealizował w okolicy Domu Marszałkowskiego zdjęcia do telewizyjnego filmu fabularnego pt. „Domy z deszczu" w reżyserii Ryszarda Bera. Natomiast w końcu lutego 1979 roku w plenerach budynku z 1845 roku Jerzy Gościk powstały ujęcia do telewizyjnego serialu pt. „Do krwi ostatniej” w reżyserii Jerzego Hoffmana. Z kolei 20 stycznia 2007 roku w muzeum BPN i okolicy nakręcono sceny do kilku odcinków telewizyjnego serialu „Samo Życie”. W parku realizowane są też od czasu do czasu reportaże telewizyjne, a nawet rozrywkowe (np. w maju 1974 roku Kazimierz Oracz zrealizował audycję pt. „Piosenka dla Ciebie”).

Stajnie carskie i  Brama pałacowa

  Od czasu do czasu park wykorzystywany jest do urządzania w nim imprez plenerowych czy różnego rodzaju spotkań. Przykładowo – w dniach 3 i 4 października 1958 roku białowieski chór wystąpił z koncertami dla uczestników odbywającej się w Warszawie II Sesji Komisji Agrometeorologicznej Światowej Organizacji Meteorologicznej (WMO). W nocy z 29 na 30 lipca 1986 roku przed nieistniejącym już hotelem „Iwa” zorganizowano dyskotekę dla uczestników międzynarodowych zawodów w radiopelengacji „Braterstwo i Przyjaźń”, z użyciem sprzętu nagłaśniającego (fakt ten spowodował protest Rady Naukowej BPN). Z kolei 28 sierpnia 1993 roku na placu przed muzeum odbyła się msza polowa dla uczestników Centralnego Zlotu Krajoznawców – CZAK ’93. Prowadził ją ks. prałat dr Jerzy Pawlik. W dniu 30 maja 2005 roku w plenerach parku odbył się koncert muzyki żydowskiej w wykonaniu żeńskiego chóru „Na’ama” z Givat Ada w Izraelu, w koncercie wziął udział także męski kwartet z Gruzji. Od 2006 roku na placu przed siedzibą BPN organizowane są imprezy wokalne pn. „Spotkanie z Arią”.

   Na parkowych stawach natomiast odbywają się (od 2005 roku) Zawody Karpiowe o Puchar Żubra.

   Z licznych ciekawostek związanych z Parkiem Pałacowym, odnotujmy chociażby posadzenie w dniu 25  czerwca 1974 roku dębu o piramidalnej formie przez Maurice F. Stronga – dyrektora Programu Ochrony Środowiska ONZ, pobranie w dniu 15 października 1992 roku 1 kg ziemi, który został umieszczony w szklanym pomniku wystawionym w Rio z okazji odbywającego się tutaj Szczytu Ziemi czy odkrycie w czerwcu 1991 roku na wzgórzu z dębami miejsca mocy. (oprac. Piotr Bajko, zdjęcia: Stormbringer, Tomasz Niechoda)

LINKI:

Kilka zdań o Park Pałacowym - Janusz Korbel

Galeria