Mihály Zichy - wybitny rysownik i akwarelista, odwiedził Puszczę Białowieską kilkakrotnie

Mihály Zichy (czyt. Ziczi) - wybitny węgierski rysownik i akwarelista, związany niemal przez całe swoje życie twórcze z dworem czterech ostatnich carów rosyjskich – Mikołaja I, Aleksandra II, Aleksandra III i Mikołaja II. Pod koniec XIX wieku artysta cieszył się w Imperium Rosyjskim dużą popularnością i uznaniem. Czołowy malarz rosyjski Ilja J. Repin nazwał M. Zichego „jednym z najwybitniejszych ilustratorów Rosji”.

  Zichy kilka razy odwiedził Puszczę Białowieską oraz Spałę. Po tych pobytach pozostawił ślad w swojej twórczości. W Białowieży gościł na pewno w 1860 i 1897 roku, niewykluczone też, że towarzyszył carowi Aleksandrowi III w 1894 roku podczas jego pierwszego i ostatniego zarazem polowania w białowieskich lasach.

  Mihály Zichy, w Rosji nazywany Michaiłem Aleksandrowiczem Ziczi, wywodził się ze znanego na Węgrzech od XIII wieku szlacheckiego rodu, który w XVIII wieku podniesiony został do godności książęcej. Mihály urodził się 15 października 1827 roku w rodowym majątku w miejscowości Zala (zach. część Węgier). Po ukończeniu gimnazjum w Veszprémie, podjął studia prawnicze w Peszcie. Później uczył się rysunku i malarstwa u włoskiego artysty Jacopo Marastoni. Następnie studiował w Akademii Sztuk w Wiedniu, gdzie głównym jego nauczycielem był Ferdinand Georg Waldműller.

  W latach 1844-1846 zaczął wystawiać swoje prace w Wiedniu. Były to m.in. obrazy „Powracająca do zdrowia dziewczyna modli się przed obrazem Matki Boskiej”, „Umierający rycerz”, „Zamykanie trumienki dziecka” „Ukrzyżowanie”, które przyniosły mu pewną popularność.

Uwieczniona przez Zichego scena sadzenia pamiątkowych drzewek podczas wizyty cara Aleksandra II i jego gości w Puszczy Białowieskiej

  W roku 1847 wielka księżna Helena Michajłowna zaproponowała F. G. Waldműllerowi objęcie posady nauczyciela rysunku i malarstwa jej córki, wielkiej księżnej Katarzyny Michajłowny. Waldműller zaprotegował na to stanowisko M. Zichego. 20-letni wówczas malarz w styczniu 1848 roku przyjechał do Sankt-Petersburga. Oprócz zajęć z księżną, notabene - swojej rówieśnicy, miał jeszcze możność dawania lekcji w petersburskich domach arystokratycznych. Piastujący wówczas tron rosyjski Mikołaj I złożył u M. Zichego zamówienie na wykonanie rysunków ilustrujących przebieg działań wojennych podczas tzw. kampanii węgierskiej 1848/1849. Po jej zakończeniu, Zichy otrzymał kolejne zamówienie na album rysunków z życia Sankt-Petersburga.

  Po roku pobytu na dworze carskim, M. Zichy porzucił go na znak protestu przeciwko zduszeniu przez „żandarma Europy” wyzwoleńczej walki Węgier z Habsburgami. Nadal jednak pozostawał w Sankt-Petersburgu. Zajął się wykonywaniem rysunków na sprzedaż, parał się też retuszowaniem portretów ważnych osobistości, wykonanych techniką światłodruku. W tym czasie ożenił się. Wykonywane przez M. Zichego zajęcia nie zapewniały mu jednak dostatecznych środków do życia. Rodzina artysty cierpiała niedostatek. Pomocy udzielał jej książę Aleksander Hessen-Darmstadt.

  Po dwóch latach M. Zichy powrócił na dwór carski i uwieczniał różne przejawy jego życia. W 1853 roku wykonał cztery rysunki do słynnej epopei staroruskiej z końca XII wieku „Słowo o pułku Igora”, która ukazała się w następnym roku. Grawiury Zichego wykorzystywane były także przy następnych wydaniach epopei.

Walczące żubry - M.Zichy

Po śmierci w marcu 1855 roku cara Mikołaja I, tron rosyjski objął Aleksander II. W 1856 roku węgierski artysta wykonał serię akwarel obrazujących najważniejsze momenty z koronacji nowego władcy Rosji. Za ten cykl Petersburska Akademia Sztuk przyjęła go w poczet swych członków. Niektóre źródła podają również, że tytułem akademika malarz uhonorowany został za trzy akwarele przedstawiające upolowanego wilka, lisa i rysia.

  W 1858 roku Sankt-Petersburg odwiedził Theophile Gautier, który później, w swojej książce „Voyage en Russie”, poświęcił M. Zichemu cały rozdział. Podniósł tym samym znacznie autorytet artysty w oczach rosyjskiej inteligencji.

  30 maja 1859 roku car Aleksander II nadał M. Zichemu tytuł nadwornego malarza, wiążąc go jednocześnie z Imperatorskim Ermitażem. Stanowisko to Ziczi piastował do 1873 roku. W tym czasie wykonał około 500 rysunków przedstawiających różne wydarzenia z życia dworu, sceny z imperatorskich polowań, karykatury osób zbliżonych do dworu itp. Trafiały one głównie do carskich pałaców i albumów członków dworskiej świty.

  M. Zichy towarzyszył carowi we wszystkich jego podróżach po kraju oraz na polowaniach. Był też uczestnikiem pierwszego carskiego polowania w Puszczy Białowieskiej w 1860 roku. Malarz wykonał wówczas sporo interesujących rysunków i akwarel, z których 9 trafiło do ekskluzywnego albumu pt. „Ochota w Biełowieżskoj Puszcze” (Polowanie w Puszczy Białowieskiej), poświęconego temu właśnie polowaniu. Album ukazał się w 1862 roku, w niewielkiej ilości egzemplarzy, w dwóch wersjach językowych – rosyjskiej i francuskiej. Był przeznaczony wyłącznie dla uczestników polowania. Wydrukowany został w drukarni Rosyjskiej Akademii Nauk. Na akwarelach i rysunkach M. Zichy przedstawił (wg kolejności w albumie): cara Aleksandra II sadzącego pamiątkowe drzewko w Zwierzyńcu (na tej akwarelce M. Zichy uwiecznił także swoją postać) , moment przybycia monarchy do Białowieży, upolowaną zwierzynę, wilki atakujące żubry, walkę żubrów, scenę z dawnego polowania na żubry, obelisk z 1752 roku, Aleksandra II na stanowisku strzeleckim oraz projekt pomnika żubra na pamiątkę tego polowania, który w 1862 roku został wystawiony w Zwierzyńcu. Od 1928 roku pomnik ten znajduje się w Spale.

Album „Ochota w Biełowieżskoj Puszcze” (Polowanie w Puszczy Białowieskiej) ilustrowany przez Zichego

  Okres 1860-1880 należy uznać za najbardziej twórczy w życiu M. Zichego. Artysta cieszył się wówczas największą popularnością wśród petersburżan. Jego akwarele i rysunki sprzedawane były w dużej ilości. Powszechnie podkreślano ich elegancję, wspaniale oddane światłocienie i łagodną kreskę.

  W 1869 roku, z inicjatywy carskiej rodziny, odbyła się duża wystawa prac Zichego, Pokazanych zostało na niej około 100 rysunków i akwarel.

  Despotyczna atmosfera panująca na carskim dworze oraz prześladowanie czołowych przedstawicieli rosyjskiej inteligencji, skłoniły M. Zichego do opuszczenia wraz z rodziną w 1874 roku dworu. M. Zichy wyjechał do Paryża. W tym czasie namalował, na zamówienie rządu węgierskiego, obraz „Austriacka cesarzowa Elżbieta składa wieniec na grobie Ferenca Deáka”. Inny znany obraz z tego okresu, to „Triumf geniusza zniszczenia”. Zichy publikował także swoje rysunki w ilustrowanych wydawnictwach.

  W 1880 roku M. Zichy powrócił do Rosji, na poprzednie swoje stanowisko. Pełnił rolę rysownika-kronikarza różnych ceremonii, teatralnych przedstawień, parad wojskowych, życia koszarowego, polowań, zabaw i innych zdarzeń na dworze carskim. W marcu 1881 roku car Aleksander II zmarł. Na tronie zasiadł Aleksander III. Przedostatni władca Rosji był wielkim wielbicielem twórczości M. Zichego; kolekcjonował prace malarza, umieszczając je w swoim pałacu w Gatczynie.

  W 1881 roku M. Zichy odbył kilka podróży na Kaukaz. Odwiedził tam miejsca znane mu z poematu Michała Lermontowa pt. „Księżna Mary”. Wykonał szereg rysunków, które w 1883 roku ofiarował muzeum Lermontowa w Piatigorsku. W 1891 roku w Sankt-Petersburgu wydany został album Zichego pt. „Malarski dodatek do poematu M. J. Lermontowa „Księżna Mary”. Rysunkom towarzyszyły odnośne fragmenty poematu. W 1900 roku ukazał się reprint tego albumu.

  W 1894 roku na tronie rosyjskim zasiadł Mikołaj II. M. Zichy towarzyszył mu w podróżach i na polowaniach. W 1897 roku był na polowaniu w Puszczy Białowieskiej oraz w Spale. Wykonał wówczas szereg akwarel. W kremlowskim Muzeum w Moskwie przechowywany jest album składający się z 25 akwarel, oprawiony w skórę żółtego koloru, zatytułowany „Ochota impieratora Nikołaja II w Biełowieże i Spali 28 awgusta, 18 sientjabrja 1897 goda”. O detalach tego jesiennego polowania opowiadają komentarze do akwarel, podane w językach: rosyjskim, niemieckim i francuskim. M. Zichy uwiecznił na jednej z akwarel siebie, rysującego pomnik żubra. Według informacji Mikołaja D. Czerkasa – pracownika naukowego z białoruskiej części Puszczy Białowieskiej, na Kremlu zachowały się w sumie trzy albumiki M. Zichego poświęcone polowaniom w Puszczy Białowieskiej i Spale.

Wilki polujące na żubry - M.Zichy

  W 1898 roku M. Zichy uhonorowany został tytułem członka Rosyjskiej Akademii Sztuk.

  W 1903 roku ukazało się monumentalne dzieło Gieorgija Karcowa pt. „Biełowieżskaja Puszcza”. Wykorzystano w nim m.in. pięć akwarel M. Zichego, które wcześniej ozdobiły wzmiankowany już album „Ochota w Biełowieżskoj Puszcze”. Z obu tych pozycji książkowych po ponad stu latach „skrojono” luksusowy album pt. „Ochota w Biełowieżskoj Puszcze”, z akwarelami i rysunkami M. Zichego. Wydano go w Moskwie w 2005 roku.

  M. Zichy był ilustratorem licznych powieści pisarzy rosyjskich, węgierskich i innych narodowości (János Arany, Georg G. Byron, János Garay, Mikołaj W. Gerbel, Johann W. Goethe, Mikołaj W. Gogol, Michał J. Lermontow, Imre Madách, Sándor Petőfi, Aleksander S. Puszkin, William Szekspir). Gruzini po zilustrowaniu przez M. Zichego ich eposu narodowego „Witeź w tygrysiej skórze” Szoty Rustaweli, okrzyknęli twórcę swym malarzem narodowym. W Tbilisi wystawili mu pomnik.

  Wiele prac M. Zichego tętni humorem i dowcipem. Malarz był doskonałym karykaturzystą. Wyróżniał się ciekawą wyobraźnią i fantazją. Stworzył też bardzo śmiały, jak na tamte czasy, cykl rysunków erotycznych. Ponadto zilustrował scenami z polowania cara Aleksandra II karty do gry.

  Poza wymienionymi już pracami Zichego, na uwagę zasługują także: „Mesjasz i Luter w Wartburgu”, „Człowiek pomiędzy mądrością i głupotą”, „Męczennicy hiszpańskiej inkwizycji”, „Florentyńska orgia”, „Śmierć cara Kandawla”, „Z prochu powstałeś, w proch się obrócisz”, „Tamara i Demon” (ilustracja do poematu Lermontowa), „Lichwiarz”, „Bernard Palissi”, „Ostatnie chwile Wertera”, „Projekt teatralnej zasłony dla pałacu Aniczkowskiego” oraz wiele innych.

  M. Zichy zmarł w Sankt-Petersburgu 15 (28) lutego 1906 roku. Został pochowany na cmentarzu w Łachcie (ok. 15 km od centrum Sankt Petersburga), później rodzina przeniosła jego prochy na cmentarz Kerepesi w Budapeszcie. W rodzinnym Zale utworzone zostało muzeum Mihály Zichego.

  Najwięcej prac M. Zichego znajduje się w Państwowym Muzeum-Zapowiedniku „Carskie Sioło” oraz w Państwowej Galerii Tretiakowskiej w Moskwie.

  Na przełomie 2005 i 2006 roku w Sali Koncertowej Pałacu Zimowego w Petersburgu odbyła się duża wystawa prac artysty pn. „Przy dworze rosyjskich imperatorów. Prace Michała Zichy w zbiorach Ermitażu”. Dużą wystawę prac M. Zichego otwarto też w marcu 2008 roku w Węgierskiej Galerii Narodowej w Budapeszcie.

(Na podstawie artykułu Piotra Bajko pt. „Nadworny malarz carów rosyjskich”, zamieszczonego w: „Czasopis” (Białystok), Nr 7-8/2008, str.52-55)

Galeria